Onderstaand artikel werd geschreven op vraag van Larcier Group, de autoriteit voor juridische vakliteratuur, en verschijnt in hun magazine Emile en Ferdinand. Het artikel tracht te antwoorden op een aantal vragen rond blockchain die leven bij heel wat juristen. Op 6 februari geef ik een uitgebreid seminarie voor Larcier Group “Blockchain en Smart Contracts – Inleiding voor juristen” dat dieper ingaat op de materie.

Wat is blockchain?

Blockchain is een technologisch concept dat het mogelijk maakt om de afhankelijkheid van tussenpartijen en autoriteiten in allerlei processen te reduceren. Soms kunnen dergelijke entiteiten zelfs overbodig worden. Daardoor kunnen deze processen – in theorie althans – efficiënter (sneller en goedkoper) afgehandeld worden.

Blockchain technologie werd voor het eerst toegepast in Bitcoin om virtueel geld te creëren en te transfereren zonder dat daar een bank aan te pas komt. Maar de technologie laat eveneens toe om zonder intermediaire partij allerlei andere activa te registreren en te transfereren, zoals onder meer auteursrechten, domeinnamen, elektriciteit, diamanten en vastgoed.

Doorgaans wordt een blockchain vergeleken met een grootboek, waaraan enkel gegevens toegevoegd kunnen worden en waarbij het onmogelijk is om gegevens die reeds in de blockchain staan te verwijderen of te wijzigen. Heel wat participanten in het netwerk houden een lokale kopie van de blockchain bij. In elk blockchain netwerk is er een consensus mechanisme, dat garandeert dat iedereen exact hetzelfde in zijn of haar lokale kopie schrijft. Bovendien blijft alles correct werken zelfs indien een deel van de participanten malafide is.

Dit mechanisme kan ook gebruikt worden om tal van feiten onweerlegbaar, verifieerbaar en eventueel ook volledig transparant, te registreren, zoals adreswijzigingen, geboortes, diploma’s, huwelijken, overlijdens, politieke mandaten en testamenten. Dat betekent natuurlijk niet dat alle testamenten open en bloot op een blockchain gezet worden, maar het laat wel onder meer toe om te bewijzen dat een bepaald testament op een bepaald moment geregistreerd werd, ookal zijn er ondertussen tientallen jaren verstreken.

Vanwaar komt de enorme hype?

Bitcoin kent een onwaarschijnlijke hype. Kijk maar naar de huidige koers van de bitcoin. En dat terwijl cryptomunten geen intrinsieke waarde hebben en het aanbod cryptomunten in theorie onbeperkt is. Een deel van de hype komt voort uit het achterliggende verhaal: in 2009, in de periode van de bankencrisis, lanceert een persoon of groep personen die we enkel kennen onder het pseudoniem Satoshi Nakamoto, een technologie waardoor we die verafschuwde banken niet meer nodig hebben. Het is een Deus ex machina, een David tegen Goliath. Dergelijke verhalen vormen een ideale voedingsbodem voor hypes, mythes en zeepbellen, aldus professor Robert Shiller, die de nobelprijs won voor zijn werk rond zeepbellen in de economie.

En dit straalt natuurlijk af of de onderliggende technologie, de blockchain. Er wordt heel veel van verwacht, maar eigenlijk maken weinigen het onderscheid tussen het potentieel en de stand der techniek vandaag. Er zijn nog heel wat uitdagingen die overwonnen moeten worden, niet alleen op technologisch, maar vb. ook op juridisch vlak. We zien dat vandaag heel veel bedrijven en overheden experimenteren en proeftuinprojecten opzetten, maar dat er maar weinig blockchain applicaties in de praktijk gebruikt worden.

Na de hype met overdreven verwachtingen volgt sowieso een ontgoocheling omdat de beloftes niet of niet snel genoeg waargemaakt kunnen worden. De aanname van vele blockchain believers dat slimme mensen wel alle obstakels binnen afziendbare tijd zullen opgeruimd hebben lijkt me verre van vanzelfsprekend en geeft aan dat ze volledig meegaan in de hype.

Dit neemt echter niet weg dat het volgens mij een technologie blijft met een enorm transformatief potentieel, maar we zullen toch wat geduld moeten hebben.

Wat maakt de technologie dan zo bijzonder?

De overtuiging dat alles wat gedaan kan worden met een vertrouwde autoriteit, ook gedaan kan worden zonder leeft al langer onder cryptografen, maar toch bleef het een veeleer theoretische kwestie. Dit veranderde met de komst van blockchain. Voor het eerst was er een praktisch haalbare oplossing om consensus te bereiken tussen verschillende participanten die elkaar niet hoeven te vertrouwen, zonder daarbij afhankelijk te zijn van een centrale of intermediaire entiteit.

In het geval van Bitcoin gaat die consensus over de set van geldige transacties en dus over welke bitcoins door wie uitgegeven kunnen worden. Ik vermoed dat dit toch wel voor nervositeit zorgde binnen de financiële wereld. Maar eens je begint rond te kijken zie je heel wat andere mogelijke toepassingsdomeinen. Daarbij komen alle processen in aanmerking waarin vandaag intermediaire partijen betrokken zijn. Vaak gaat het daarbij over het toekennen en transfereren van allerlei soorten activa. Het internet maakte het uitwisselen van gegevens goedkoper en sneller. Blockchain belooft hetzelfde, maar dan voor het uitwisselen van alles van waarde.

Blockchain wordt gezien als een technologie die een enorme impact zal hebben op onze economie en samenleving. Toch kan het nog een aanzienlijke tijd zal duren vooralleer dit zich ten volle zal manifesteren. Vaak wordt de vergelijking gemaakt met elektriciteit en TCP/IP, het communicatieprotocol waarop het internet gebouwd is. Beiden hadden 20 à 30 jaar nodig, nog steeds groeit hun impact op onze samenleving en beiden maken vandaag toepassingen mogelijk die voorheen totaal ondenkbaar waren. Bij blockchain liggen de verwachtingen analoog.

Wat is een smart contract?

Een blockchain netwerk dwingt bepaalde regels af zonder centrale partij. Een essentiële regel in Bitcoin is bijvoorbeeld dat je reeds gespendeerde bitcoins niet nog eens kan uitgeven. Die regels zijn helaas hardgecodeerd in de Bitcoin software die elke participant op zijn of haar computer draait, wat onflexibel is.

Smart contracts brengen daar verandering in en laten toe dat een blockchain netwerk de correcte uitvoering van om het even welke set van regels afdwingt. Zo kun je op een blockchain onder meer een smart contract voor veilingen publiceren, dat afdwingt dat er enkel geboden kan worden gedurende een bepaalde periode, dat een nieuw bod hoger moet zijn dan het vorige en dat de aanbieder van het product of dienst uitendelijk het hoogst geboden bedrag ontvangt. Het interessante is dat smart contracts ook activa kunnen ontvangen, blokkeren en uitgeven. Als je een bod plaats, stuur je direct het bedrag naar het smart contract. Pas wanneer het smart contract een hoger bod ontvangt, betaalt het je jouw eerder geboden bedrag terug. We krijgen dus een eBay functionaliteit zonder centrale eBay servers.

Dit is een erg eenvoudig voorbeeld, maar met dit principe kunnen heel wat afspraken afgedwongen worden tussen partijen die elkaar niet 100% vertrouwen, zonder een derde partij. Doordat er op voorhand en niet achteraf betaald wordt, kunnen ook tal van afdwingingsproblemen voorkomen worden.

Wat is het verband tussen een juridisch contract en een smart contract?

Een smart contract – wat soms vertaald wordt als een ‘slimme overeenkomst’ – is een wat ongelukkig gekozen term. Het is niet slim aangezien het gewoon computercode uitvoert, en het is niet steeds een juridische overeenkomst waarbij verbintenissen tot stand gebracht worden. Chaincode, de term die IBM gebruikt, is dus correcter: het is computercode die in de blockchain gepubliceerd wordt en door het blockchain netwerk uitgevoerd wordt. Het is in de eerste plaats een manier van uitvoeren, waarbij het bijzondere is dat we niet langer een autoriteit moeten vertrouwen om de correcte uitvoering te garanderen.

Om een smart contract ook waarde te geven als juridische overeenkomst stellen er zich trouwens uitdagingen. Hoe kunnen we bijvoorbeeld garanderen dat de contracterende partijen goed de inhoud van het smart contract begrepen hebben? Meestal zal een smart contract op zichzelf dan ook geen juridische overeenkomst zijn, maar wel zie ik ze in tandem werken: er is een juridische overeenkomst die gelinkt wordt aan een smart contract, dat een correcte uitvoering van bepaalde clausules uit de juridische overeenkomst afdwingt. Niet alle aspecten uit een juridisch contract laten zich trouwens vertalen in rigoreuze, exacte computercode, vooral niet als er menselijke interpretatie aan te pas komt.

Worden banken bedreigd?

Blockchain laat technologisch toe dat tussenpartijen en autoriteiten verdwijnen, maar dat maakt het daarom nog niet wenselijk. Met Bitcoin heb ik geen bank nodig om geld te transfereren, maar als ik mijn geheime digitale sleutel (een soort paswoord) verlies, verlies ik ook onherroepelijk mijn bitcoins. Naar schatting zijn zo al bijna 4 miljoen bitcoins verloren gegaan. Als ik daarentegen het equivalent in de klassieke wereld verlies, namelijk mijn bankkaart, dat zijn er een set van maatregelen om de schade te beperken. Je kan CARD STOP bellen om je kaart te blokkeren en een nieuwe te krijgen, er is een afhaallimiet, in bepaalde gevallen zal de bank je zelfs compenseren voor het geleden verlies. En in het geval je bank in de problemen komt is er een depositobescherming. Al deze maatregelen zijn afwezig in de Bitcoin wereld. We zien dus een verschuiving van het risico naar de eindgebruiker. Persoonlijk verkies ik dan toch een traditionele bank in combinatie met een wettig betaalmiddel, of toch op zijn minst een blockchain die wat meer gereguleerd is en beschikt over vangnetten voor wanneer het fout loopt. Maar een dergelijke blockchain is voorlopig nog toekomstmuziek.

Verdwijnen de notarissen?

De voornaamste taak van de notaris bestaat uit het opmaken en waarmerken van authentieke akten. Een dergelijke akte biedt zekerheid dat het op een bepaalde datum door bepaalde partijen ondertekend en sindsdien ongewijzigd is. Cryptografie en meerbepaald blockchain technologie kunnen deze zekerheid met een extreem hoge betrouwbaarheid en voor lange termijn garanderen.

Toch blijft een notaris noodzakelijk voor het waarmerken, dus om te na te gaan en te bevestigen dat de gegevens die op de blockchain geregistreerd worden ook correct zijn. Zonder zijn professionele verificatie kan en zal veel foutlopen. Stel je voor dat de verkeerde versie van de verkoopsakte geregistreerd wordt, maar noch de koper, noch de verkoper zien het. Jaren later ontstaat een dispuut, maar de persoon die gelijk heeft zal geen gelijk krijgen, want het tegendeel staat onweerlegbaar in de blockchain. Bovendien blijft de begeleidende en adviserende rol van de notaris onmisbaar. In het bijzonder moet deze garanderen dat alle betrokkenen goed de inhoud van de akte begrijpen, inclusief hun rechten en plichten.

Laat ons even kijken naar een verkoopsakte voor een vastgoedtransactie. Via blockchain technologie kunnen we afdwingen dat de verkoper effectief de eigenaar is, dat de koper effectief betaalt, dat er een geldig bodemattest is, dat de nationale bank groen licht gegeven heeft, etc. Maar we kunnen ook een regel toevoegen die stelt dat de transactie pas voltooid kan worden als op het einde de notaris aangeeft in de blockchain dat hij iedereen correct geïnformeerd heeft en dat datgene dat geregistreerd wordt correct is. Bemerk wel dat de notaris niet langer geld tijdelijk in bewaring hoeft te houden.

We zien dus dat hoewel een deel van het werk geautomatiseerd kan worden, de essentiële taken van de notaris overeind blijven.

Verdwijnen de overheden?

De stelling dat door blockchain overheden zullen verdwijnen is de hedendaagse vertaling van een stelling die allicht 30 jaar geleden de ronde deed, namelijk dat overheden en het ambtenarenbestand zullen vervangen worden door een aantal computers. In een steeds complexer wordende samenleving krijgt de overheid een steeds complexer takenpakket. Mede dankzij technologie, waaronder blockchain, kan dit takenpakket beheersbaar gehouden worden.

Blockchain platformen zoals Bitcoin en Ethereum worden in zekere mate gereguleerd. Niet door een overheid, maar wel door een handvol onverkozen software ontwikkelaars en miners. Zoals gezegd denk ik dat we moeten evolueren naar overheidsgereguleerde blockchains en smart contracts. Dat is vloeken in de kerk voor veel blockchain believers, maar op die manier kunnen we gebruikmaken van de voordelen van de technologie terwijl we de onzekerheden en risico’s voor burgers en bedrijven minimaliseren. En in zo’n context heeft de overheid sowieso de rol van regulator. Bovendien kan het wel eens verkeerd lopen in blockchain-land. In november 2017 raakte bijvoorbeeld door een bug in een smart contract 300 miljoen dollar aan virtuele valuta onherroepelijk bevroren. Het lijkt ook hier aangewezen dat als dergelijke situaties niet voorkomen kunnen worden, dat de overheid alsnog kan interveniëren.

Ook zal de overheid nog steeds als participant optreden in diverse blockchains en smart contracts, bijvoorbeeld als leverancier van data of als observator. Stel dat de burger in de toekomst via een blockchain adreswijzigingen doorgeeft, dan is het logisch dat de overheid daarin participeert.